Często zdarza się, że na pewnym etapie dzieci tracą chęć do nauki, uchylają się od zadań, a zamiast ciekawości na ich twarzy pojawia się frustracja lub obojętność. Z czego to wynika? I co może zrobić rodzic, gdy chce wesprzeć dziecko w jego samodzielności i odpowiedzialności wobec szkoły?
Odpowiedzi nie są proste – motywacja dziecka do nauki to złożony proces, na który wpływa wewnętrzny świat dziecka, zaplecze rodzinne oraz warunki szkoły.
1. Zrozumienie dziecięcej motywacji
Motywacja to siła, która prowadzi nas do określonego działania, daje chęć i energię do pokonywania przeszkód, osiągania celów i uczenia się nowych rzeczy. W przypadku dzieci motywacja do nauki jest kluczową częścią zdrowego rozwoju. Bez motywacji dziecko uczy się tylko „bo musi”, co prowadzi do krótkotrwałej wiedzy, niechęci do szkoły i utraty radości.
Naukowcy rozróżniają motywację wewnętrzną (dziecko samo z siebie pragnie coś poznać, coś je interesuje) oraz motywację zewnętrzną (zachowuje się w określony sposób z powodu nagrody, kary lub presji otoczenia). Dla długofalowego rozwoju najważniejsze jest wspieranie właśnie motywacji wewnętrznej. U dzieci jednak oba typy często się przenikają.
Rozwój dziecka w dużej mierze wpływa na to, jak motywacja jest postrzegana w różnych okresach. Maluchy i przedszkolaki mają naturalną chęć poznawania świata – wszystko wokół nich jest nowe i fascynujące. Gdy dziecko zaczyna chodzić do szkoły, motywacja może się zmienić: pojawia się presja na wyniki, porównywanie się z rówieśnikami lub rozczarowanie niepowodzeniami.
Dlaczego więc jedne dzieci chodzą do szkoły z radością, a inne nie? Często decyduje o tym właśnie stan ich motywacji wewnętrznej. Na ile mają możliwość samodzielnie angażować się w różne zabawy, wybierać pomoce lub decydować, kiedy i jakie zadanie domowe będą wykonywać. Motywacja nie jest cechą wrodzoną – to umiejętność, którą można rozwijać.
Motywacja wewnętrzna oznacza, że dziecko robi coś dlatego, że uważa to za sensowne lub zabawne. Może to być radość z poznania, duma z opanowania nowej umiejętności, zainteresowanie konkretnym tematem albo ciekawość. Motywacja zewnętrzna to proces, w którym dziecko wykonuje zadania ze względu na nagrodę (pochwała, słodycz, nowa zabawka) lub ze strachu przed karą (krzyk, zakaz oglądania telewizji, zła ocena).
Należy pamiętać, że sama motywacja zewnętrzna nie jest szkodliwa – na pewnym etapie rozwoju jest dla dziecka niezbędna i zwykle stanowi pomost przejściowy do budowania motywacji wewnętrznej. Rodzice jednak często zbyt długo pozostają przy motywacji zewnętrznej i dziecko nierzadko w ogóle nie dochodzi do motywacji wewnętrznej.
Wraz z wiekiem rośnie znaczenie grupy rówieśniczej – koledzy i przyjaciele wpływają na stosunek dziecka do szkoły. Okres dojrzewania to z kolei czas, gdy na motywację silnie wpływają emocje i bunt wobec autorytetów.
Różnice w motywacji wynikają nie tylko z temperamentu, ale także ze środowiska, w którym dziecko dorasta. Dzieci, które doświadczają w domu zaufania i bezpieczeństwa, dłużej utrzymują chęć do nauki. Natomiast ciągła presja, porównywanie lub nieadekwatne wyrzuty tłumią ich zainteresowanie.
Dla rodziców ten punkt oznacza przede wszystkim odpowiedzialność: stworzyć atmosferę, w której dziecko nie boi się popełniać błędów.
2. Jak motywować dziecko w domu
Dzieci uczą się przede wszystkim przez naśladownictwo. Jeśli rodzice okazują ciekawość, cieszą się z nowych rzeczy i potrafią się czymś entuzjazmować, ta „chęć do nauki” udziela się także dziecku. Stosunek do szkoły i nauki dziecko przejmuje głównie z domu. Nie musicie być perfekcyjni ani wszystkiego wiedzieć. Ważne jest okazywanie zainteresowania, nieobawianie się popełniania błędów przy dziecku i pokazywanie, że nauka to nie tylko „zło konieczne”, lecz może być źródłem radości i satysfakcji. Czytajcie wspólnie, dyskutujcie o pytaniach, które wam przychodzą do głowy, oglądajcie filmy dokumentalne albo rozwiązujcie łamigłówki.
Wesprzyj dziecko poprzez dobre środowisko, w którym może się skupić. Biurko z odpowiednim oświetleniem, dobrej jakości łóżko i przestrzeń do zabawy są dla dzieci ważne. Równie ważna jest przestrzeń, w której może w ciszy i spokoju się skoncentrować.
Wspieranie samodzielności to jeden z najważniejszych aspektów motywacji. Adekwatnie do wieku dziecko powinno mieć szansę samodzielnie zaplanować część swoich obowiązków, organizować pracę, podzielić większe zadanie na mniejsze kroki itp.
Rodzic powinien pomagać raczej poprzez zadawanie pytań niż dawanie rad: „Jak chciał(a)byś to zrobić?” albo „Co ci w tym wychodzi? Co byś zmienił(a)?”.
3. Odpowiednie pomoce i aktywności wspierające motywację
Różne aktywności lub zabawki dydaktyczne pomagają dziecku trenować i rozwijać rozmaite umiejętności – czy to logikę, małą motorykę, język, matematykę czy wyobraźnię – w sposób naturalny i nienachalny. Odpowiednio dobrana pomoc lub aktywność może być dla dziecka dosłownie mostem między zabawą a nauką.
Do idealnych aktywności należą na przykład:
- Budowanie modeli, układanki i konstrukcje 3D
- Gotowanie lub pieczenie
- Ogrodnictwo (obserwacja wzrostu, liczenie nasion, prowadzenie dziennika)
- Zabawa w sklep, pocztę, lekarza (komunikacja, rozwiązywanie problemów, matematyka)
- Eksperymenty z wodą, „naukowe” doświadczenia i prosta fizyka w domu
- Różne gry planszowe ukierunkowane na słownictwo, logikę lub spostrzegawczość
- Wycieczki na łono natury połączone z poznawaniem lub zbieraniem różnych rzeczy (kamienie, kasztany itp.)
Technologie są częścią świata dzisiejszych dzieci tak samo jak książki i klocki. Wybierając wysokiej jakości aplikacje, gry cyfrowe lub kursy online, możecie przybliżyć dziecku nawet trudniejsze tematy w atrakcyjnej formie. Do popularnych aplikacji należą Duolingo (języki), Khan Academy (matematyka, nauki przyrodnicze), Scratch i Code.org (podstawy programowania) oraz różne gry logiczne na tablety. Cyfrowe pomoce dydaktyczne nie powinny jednak zastępować nauki w świecie fizycznym, lecz stanowić jej urozmaicenie.
4. Rutyna, organizacja czasu i motywacja
Dzieci, które mają regularność w swoich obowiązkach, potrafią lepiej się koncentrować i odpoczywać. Porządek w nauce pomaga też zmniejszyć stres – dziecko wie, kiedy będzie odrabiać zadania, kiedy ma czas na zabawę i kiedy może odpoczywać. Systematyczność jest profilaktyką prokrastynacji i nerwowego nadrabiania wszystkiego na ostatnią chwilę.
Polecamy przeznaczyć popołudniowe bloki na naukę, po których zazwyczaj następuje czas na zabawę i ruch. Starsze dzieci powinny prowadzić własny planer lub harmonogram.
5. Praca z błędami
Strach przed porażką często wynika z domowych doświadczeń, gdy kładzie się zbyt duży nacisk na wyniki i bezbłędny efekt. W praktyce oznacza to: nigdy nie poniżaj dziecka za jednorazowe niepowodzenie. Wyjaśnij, że dorośli też nie uczą się wszystkiego od razu za pierwszym razem.
Odczaruj błąd – niech przestanie być tematem tabu. Pomagaj dziecku analizować błędy. Pytaj: „Co spróbował(a)byś następnym razem zrobić inaczej?”. Celem nie jest perfekcjonizm, ale umiejętność niepoddawania się i podążania dalej z podniesioną głową.
6. Błędy, które rodzice popełniają najczęściej, i jak ich unikać
Jednym z najczęstszych błędów jest nieadekwatna presja – wielkie oczekiwania, ciągłe porównywanie czy nacisk na bezbłędność zazwyczaj demotywują dziecko, wywołują lęk i opór. Dziecko nie jest małym dorosłym – jego tempo i styl uczenia się nie zawsze są zgodne z naszymi wyobrażeniami. Pamiętaj: doceniamy postęp, a nie perfekcyjny wynik. Staraj się nie straszyć i nie grozić zbędnymi karami za złe oceny czy wolniejsze tempo.
Nie przeciążaj dziecka. Zbyt wiele zajęć dodatkowych, prac domowych lub nierealistycznych oczekiwań może być dla dziecka wyczerpujące. Elementem motywacji jest więc nauczenie dzieci właściwego odpoczynku, planowania czasu nie tylko na obowiązki, ale także na zabawę i sport.
Nie staraj się być doskonały. Szukaj z dzieckiem nowych dróg, razem świętujcie sukcesy i nie bójcie się błędów.